اضافه وزن و چاقی، یکی از مشکلات در حال گسترش در سراسر دنیاست. اضافه وزن و چاقی در دوره کودکی بسیار مهم است زیرا یکی از عوامل خطر، افزایش مشکل مهم اجتماعی یعنی ابتلا به چاقی و بیماری های مزمن در بزرگسالی است. رشد روز افزون شیوع اضافه وزن و چاقی در کودکان، به طور عمده زاییده محیط چاق کننده مدرن امروزی است. فعالیت بدنی ناکافی و نامناسب، تغییر در عادات غذایی و تأثير عوامل اجتماعی- اقتصادی و زیست محیطی با بروز چاقی و اضافه وزن در کودکان مرتبط است. ترجیحات غذایی و نوع آشنايي با فعالیت بدنی در سنین نوپایی و خردسالی، عادات غذایی و الگوی دریافت خوراک را در سنین کودکی به خصوص سنین دبستان و نيز در بزرگسالی شکل می دهد. چاقی، بر جنبه های مختلف در تمام دوره هاي زندگی تأثیر نامطلوبی می گذارد؛ از جمله کاهش مهارت های زندگی، مشکلات مالی و شغلی و البته از همه مهمتر، مشکلات سلامتی. عوامل مختلفی برای شیوع چاقی مطرح می شود که می توان به ژنتیک، پیشینه پزشکی، عوامل فرهنگی و اجتماعی اشاره نمود. در این میان، نقش فناوری را نمی توان نادیده گرفت. فناوری باعث شده است تا مردم از انواع محصولات کارخانه ها و شرکت ها احاطه شوند. وقتی مردم تصویری از یک غذای آماده ببینند، آن گاه وسوسه می شوند که آن را بخورند، ياد گرفته اند و عادت كرده اند هنگام استفاده از وسايل الكترونيك به خصوص رايانه، تنقلاتي كنار دستشان باشد و  همزمان با كار از آن مصرف كنند؛ بدون توجه به مقداري كه مي خورند.

مطالعات در ایالات متحده نشان داده است با هر بازی جدید رایانه ای یا هر پیشرفت تازه در دستگاه های تکنولوژیک سرگرم کننده، تعداد افراد چاق افزایش می یابد. خوردن تنقلات و خوراكي همزمان با مشاهده تلویزیون، نه تنها به دلیل اینکه فعالیت بدنی کودک را کاهش می دهد بلکه به دلیل افزایش دریافت مواد غذایی پرکالری هنگام تماشای تلویزیون یا بازی رایانه ای، کودک را در معرض چاقی قرار می دهد؛ چراكه فرد بدون توجه و ناآگاه از مقدار موادي كه مصرف مي كند، فقط اين خوراكي ها  را مي خورد و در بسياري موارد به دليل اينكه به مقدار زيادي حواس خود را به آنچه كه مي بيند معطوف نموده، از غذاهاي آماده و يا خوراكي هايي استفاده مي كند كه  به راحتي خورده مي شوند و نيازي به جويده شدن ندارند. هر چند در بسياري موارد، فرد به قدري مشغول است كه خوراكي ها را بدون آنكه بجود و گاه با سختي فرو مي دهد.

 یکی از مهمترین یافته های مطالعات در خصوص بازی های رایانه ای و عادات تغذیه افراد به ويژه كودكان، نوع مواد خوراکی کودکان هنگام بازی است. بنابراين، مطالعات ميداني محققین نشان داده اند که در زمان بازی با رایانه و یا تماشای تلویزیون به مدت دو ساعت یا بیشتر، مصرف میان وعده های شور و چرب به طور قابل توجهی افزایش می یابد. چنین مواد غذایی، عوارض مختلف کوتاه مدت و دراز مدت بر سلامت جسمي دارند که از جمله آنها می توان به ابتلا به آسم و افزایش چربی خون و یا افزایش فشارخون اشاره کرد. این عوارض، جدا از تأثیر بارز و مشخص افزایش کالری دریافتی و بروز اضافه وزن و چاقی است. ابتلا به چنین بیماری های مزمنی در دوره كودكي، علاوه بر زمینه سازی ابتلا به سایر بیماری های مزمن در بزرگسالی، هزینه های زیادی را به سیستم بهداشت و درمان تحمیل می کند و از كارايي و توانايي فرد در سال هاي جواني به طور قابل ملاحظه اي مي كاهد. از طرفی، ورود به اینترنت یا درگیر شدن در بازی­های رایانه­ای، اگر بدون برنامه باشد، چنان فرد را از دنیا خارج جدا می­سازد که عمدتاً فرد نمی­تواند از رایانه جدا شود و این امر ممکن است باعث شود که فرد به موقع وعده های غذایی خود را مصرف ننماید و یا به خوردن میان وعده­هایی که ارزش غذایی ندارند، مبادرت ورزد. از آنجا که حذف وعده غذایی، یک تهدید برای عادات تغذیه ای است و باید به عنوان دلیلی برای اضافه وزن مورد بررسی قرار گیرد. بیشتر کودکانی که از رایانه و بازی های رایانه ای به مدت طولانی استفاده می کنند، یک یا چند وعده غذایی خود را حدف می کنند و این، بیشترین آسیب را به عادات و رفتارهای تغدیه ای کودکان می زند.

یک مطالعه در آلمان بر روی 2546 کودک سنین دبستان نشان داد که یک سوم آنان، حداقل یک وعده اصلی را در هفته برای بازی با رایانه از برنامه غذایی خود حذف می کنند. چنین افرادی برای تماشای تلویزیون هم یک یا چند وعده را در هفته حذف می کنند که به آن در اصطلاح Media Meal Skipping  یا کنار گذاشتن وعده غذایی به خاطر استفاده از رسانه ديجيتال می گویند. یکی از مهمترین نکاتی که در این زمینه وجود دارد، این است که افراد حین انجام بازی های رایانه ای و یا حتی تماشای تلویزیون، به خوردن خوراکی های پرکالری و ناسالم تغذیه ای می پردازند و این امر باعث ایجاد سیری کاذب می شود. همین نکته، یکی از علل مهم حذف وعده غذایی می شود.

مطالعات نشان داده اند که تکرار صرف وعده ها و میان وعده های غذایی به صورت دسته جمعی و با حضور حداقل 2 نفر از اعضای خانواده باعث می شود میزان دریافت مواد غذایی سالم و مغذی توسط کودک و نوجوان افزایش یابد که از جمله آنها می توان به افزایش دریافت میوه ها، سبزیجات، غلات کامل و غذاهای غنی از کلسیم به خصوص ماست و شیر اشاره نمود. مصرف چنین مواد غذایی سبب بهبود وضعیت تغذیه ای کودک می شود و عادات و رفتارهای تغذیه ای مناسب و درست را در آنها نهادینه می نماید.

در ايران، نتايج بررسي ها نشان مي دهد به طور متوسط 20 % از دانش آموزان، داراي اضافه وزن هستند و حدود 5% نيز به چاقي مبتلایند. نكته اي که در كشورمان نگران كننده مي نمايد، ابتلا به لاغري در همين گروه سني است كه نزديك به 15% دانش آموزان را در اين گروه سني نشان مي دهد. لازم به ذكر است كه افزايش درصد دانش آموزان مبتلا به چاقي و نيز دانش آموزان مبتلا به لاغري نسبت به سال هاي گذشته در حال افزايش است و روند روبه رشدي را نشان مي دهد. كنار هم گذاشتن اين دو آمار درباره وضعيت تغذيه كودكان، نگراني ها را در خصوص ناسالم بودن و ناكافي بودن دريافت هاي غذايي كودكان بيشتر مي كند و نمايانگر افزايش شيوع عادات غذايي نادرست و شيوه زندگي نامتعادل در كودكان و نوجوانان ايراني است.

نكته جالب توجه در رابطه با كودكان و استفاده از وسايل الكترونيك،‌ رايانه و  تلويزيون اين است كه در ايران هم مانند ساير كشورها، بيشترين سن افرادي كه زمان زيادي (بيش از دو ساعت) را ‌صرف کار با این وسایل مي كنند، نوجوانان سنين دبيرستان هستند. حال، اگر كودكاني كه از بازي هاي رايانه اي و وسايل الكترونيك استفاده مي كنند،‌ با عادات و رفتارهاي تغذيه اي و سلامتي نادرست خود به سنين دبيرستاني برسند و به همان ترتيب ادامه دهند، افرادي خواهند شد كه در بزرگسالي، انواعي از بيماري هاي مزمن را همزمان با هم خواهند داشت.

این مساله، نه تنها در کودکان و نوجوانان مساله ساز است بلکه در بزرگسالان نیز مشکل ساز خواهد بود. با توجه به انجام کارهای اداری و سازمانی به شکل اتوماسیون و کم شدن تحرک و نشستن پشت میز رایانه برای استفاده از نرم افزارها، برنامه­های رایانه­ای و جستجو در اینترنت و استفاده از ایمیل، خطر چاقی و بد خوردن و  حذف وعده های غذایی کاربران را تهدید می­کند.

 

برای ایجاد رفتارهای صحیح تغذیه­ای و پيشگيري از ابتلا به اضافه وزن و چاقي در دوره كودكي و به خصوص همزمان با افزايش استفاده از رسانه­های دیجیتال مانند رايانه و بازي هاي دیجیتال، آگاه كردن كودكان و دانش آموزان و حتی بزرگسالان است. وقتي كودكي بداند كه استفاده بيش از نيم ساعت از رايانه و يا بازي مداوم با آن، چگونه مي تواند سلامت او را براي تمام عمر به خطر بيندازد،‌ می تواند نسبت این مساله آگاه و حساس شود. این آگاه سازی می­تواند با شیوه­های مختلف انجام شود. در مدرسه و خانواده، این مساله باید برای کودکان و نوجوانان شرح داده و خطرات احتمالی ناشی از اختلالات تغذیه ای به او آموزش داده شود. علاوه بر مساله آگاه سازی می­توان از مداخلات رفتاری نیز در سیستم­های رایانه ای برای کودکان استفاده کرد. به این ترتیب که پس از اتمام یک مرحله از بازی در بازی های رایانه ای، سیستم به شکل خودکار پیامی را به کاربر می دهد که باید استراحت نماید. به این ترتیب، تدابیر مختلف می­تواند در تنظیم رفتار تغذیه ای موثر باشد.

به نظر مي رسد تنها راه براي كاهش اثر سوء استفاده روزافزون از رايانه و وسايل دیجیتال، توانمندسازي و آموزش كودكان و والدين آنهاست، به نحوي كه اين آموزش باعث تغيير رفتار آنها شود و آنها بتوانند بين عادات و رفتارهاي تغذيه اي خود و استفاده از تكنولوژي، ارتباط منطقي و معقولي برقرار نموده و آن را مديريت نمايند. آنچه در حال حاضر اتفاق مي افتد، شروع يك چرخه معيوب در عادات و رفتارهاي تغذيه اي و شيوه زندگي است كه استفاده از وسايل سرگرم كننده دیجیتال در آن نقش بسزايي دارند.

 استفاده از رايانه يا تلويزيون باعث كاهش فعاليت بدني و افزايش مصرف مواد غذايي پركالري مي شود. تداوم استفاده از اين وسايل سبب مي شود وابستگي رواني به آنها ايجاد شده و در همين حين، تمايل به مصرف خوراكي هاي آماده، چرب و شور كه از نظر كالري نيز محتواي بالايي دارند، در فرد افزايش مي يابد. به تدريج، چنين رفتارهايي  در فرد نهادينه شده و به عادات غذايي وي تبديل مي شوند؛ به گونه اي که  فعاليت بدني و انجام حركات فيزيكي و ورزش براي او سخت تر مي شود. در نتيجه، اضافه وزن و در پي آن چاقي در فرد ايجاد مي شود.

 مداخلات و راهکارهای پیشگیری از رفتارهای پرخطر مرتبط با رسانه­ها دیجیتال باید مبتنی بر سبک زندگی ایرانی و اسلامی باشد، لازم است اقدامات یکپارچه و همگانی در این زمینه انجام داد. در زمینه خوردن و آشامیدن در اسلام، آیات بسیار پرمغز و روایات متعددی وجود دارد که هریک از آنها می تواند راهگشای دست اندکاران ارتقاء سلامت جامعه باشد و به تعیین مولفه های سبک زندگی اسلامی- ایرانی در این زمینه کمک شایانی کند. به طور مثال، قرآن كریم در سوره طه از كسانی نام می برد كه مورد خشم خداوند متعال قرار گرفته اند و یكی از مصادیق بارز این گونه افراد، كسانی هستند كه در مصرف خوراكی ها افراط می كنند چرا كه این افراد با افراط در مصرف غذاها، جسم و روان خود را در معرض خطر جدی قرار می دهند. خداوند متعال به این مسئله در سوره طه اشاره كرده است: « از خوراكی هاى پاكیزه‏اى كه روزى شما كردیم، بخورید -ولی- در آن زیاده‏روى مكنید كه خشم من بر شما فرود آید، و هر كس خشم من بر او فرود آید، قطعاً در –ورطه-‏ هلاكت افتاده است.(طه 81)». قرآن در توصیه ای عام، مخاطبان خود را از «اسراف» برحذر می دارد و می فرماید؛ «اسراف كاران برادران شیطانند». این اسراف، همه گونه موارد زیاده روی در خوردن، خوابیدن، پوشیدن و.. را در بر می گیرد. در توصیه ای خاص تر، آیات قرآن تأكید خود را بر نهی از اسراف در خوردن و آشامیدن قرار می­دهد و می فرماید: « از نعمت­های الهی بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید که خداوند اسراف کاران را دوست ندارد.(اعراف 31)». توجه به غذای طیب و پاک و حلال، اعتدال در مصرف غذا، نظم در خوردن غذا و توجه به سلامت جسم و جان از تاکیدات دین مبین اسلام است.

 مرضيه مخبر دزفولي  
 دانشجوي دكتراي تخصصي علوم تغذيه